Με τον όρο τοπική ιστορία εννοούμε την ιστορία που ξεκινά από τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες μιας τοπικής κοινωνίας, συνδέεται με τους τοπικούς θεσμούς και ανατροφοδοτεί την τοπική ταυτότητα και αυτογνωσία. Στην τοπική ιστορία εξετάζονται στη μικρή κλίμακα θέματα που σε μια άλλη κλίμακα, αποτελούν αντικείμενο της γενικής ιστορίας ή των ειδικότερων θεματικών ιστοριών, όπως είναι η ιστορία της βιομηχανίας, η ιστορία της καθημερινής ζωής, της τεχνολογίας κλπ. και συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις άλλες ανθρωπιστικές επιστήμες, ιδιαίτερα με την εθνογραφία, αλλά και με τις επιστήμες που ασχολούνται με το χώρο. Η τοπική ιστορία μέσα από ειδικές και περιορισμένες ως προς τον χρόνο και τον τόπο περιπτώσεις μπορεί να δώσει δείγματα για ευρύτερες ιστορικές εξελίξεις, ενώ παράλληλα μπορεί ευκολότερα, λόγω της πεπερασμένης έκτασης, να παρακολουθήσει μια τοπική εξέλιξη κάθετα μέσα στη διάρκεια του ιστορικού χρόνου αναδεικνύοντας τις αλλαγές που βίωσε η τοπική κοινωνία στη μακρά, τη μέση ή τη βραχεία διάρκεια.
Η σημασία και το παιδαγωγικό ενδιαφέρον της διδασκαλίας της τοπικής ιστορίας την έχουν αναδείξει σε έντονα ενδιαφέρον και ελκυστικό πεδίο μελέτης στις εκπαιδευτικά προηγμένες χώρες. Είναι γεγονός ότι, ενώ η τοπική ιστορία αποτελεί στον τόπο μας πεδίο έρευνας πριν ακόμα συγκροτηθεί το ελληνικό κράτος, οι πολίτες του κράτους αυτού ποτέ δεν είχαν τη δυνατότητα συστηματικής εκπαίδευσης, ικανής να τους καταστήσει κριτικούς χρήστες των σχετικών πονημάτων, επειδή δεν είχε ενταχθεί το αντικείμενο στην εκπαιδευτική ύλη/διαδικασία. Η εισαγωγή της τοπικής ιστορίας στο σχολείο είναι εξ άλλου ενδεδειγμένη, γιατί, σε αντίθεση με τη γενική ιστορία που ασχολείται με το μακρινό και απαιτεί σημαντική αφαιρετική ικανότητα, προσφέρει στο μαθητή τη δυνατότητα να διεισδύσει στο δυσδιάκριτο και νεφελώδες παρελθόν μέσα από το απτό, να έλθει σε επαφή με τα τεκμήρια της ιστορίας του τόπου (παλαιότερα μνημεία, αρχεία, κτίσματα, εργαλεία άλλων εποχών, συνήθειες και τρόπους ζωής, σύγχρονα έργα, τοπικούς θρύλους κ.λπ.). Μέσα από την έρευνα θεμάτων τοπικής κλίμακας ο μαθητής έρχεται σε επαφή με το τοπικό παρελθόν συστηματικά και αυτενεργώντας, προσεγγίζει τα προβλήματα του τόπου και τις λύσεις που δόθηκαν σε παλαιότερες εποχές, αξιολογεί παρωχημένες καταστάσεις, τις συγκρίνει με το παρόν και σφυρηλατεί σε μια έλλογη βάση τους δεσμούς του με τον τόπο στον οποίο ζει. Παράλληλα η μελέτη της τοπικής ιστορίας επιτρέπει στο μαθητή να νοηματοδοτεί το ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον και να κατανοεί πληρέστερα τις σύγχρονες εξελίξεις στον κοινωνικό χώρο του. Ο μαθητής μαθαίνει να παρατηρεί, να περιγράφει, να συγκρίνει και να εξηγεί τους λόγους για τους οποίους έλαβαν τα πράγματα τη μορφή που έχουν σήμερα στο συγκεκριμένο χώρο.
Σήμερα, περισσότερο ίσως από ό,τι στο παρελθόν, γνωρίζουμε την αποφασιστική συμβολή της ιστορίας στην ανάπτυξη δεξιοτήτων που στοχεύουν στη βαθύτερη γνώση τόσο του εαυτού μας όσο και του κοινωνικού περιβάλλοντος. Αυτή η σύνδεση της ιστορίας με το παρόν αποτελεί ταυτόχρονα, με τα κριτήρια της εκάστοτε εποχής, αφετηρία και αποτέλεσμα της άσκησης δεξιοτήτων, όπως είναι η προσέγγιση των ιδεών και των συναισθημάτων του ανθρώπου στο παρελθόν, η αναπαράσταση με φαντασία και κριτικό νου των ιστορικών δρωμένων, καθώς και ο αναστοχασμός των τρόπων ερμηνείας τους, δεξιότητες που οδηγούν στην ανάπτυξη ιστορικής σκέψης και συνείδησης. Η επιτόπια έρευνα του ιστορικού χώρου, η μελέτη των πηγών και η ερμηνευτική προσέγγιση των περιεχομένων τους, η χρήση σύγχρονων μεθόδων αναπαράστασης των ιστορικών δρωμένων και η παραγωγή επίκαιρου ιστορικού λόγου συνιστούν τα μέσα ανάπτυξης των δεξιοτήτων αυτών και επίτευξης του σκοπού της σχολικής ιστορίας. Στο βαθμό που η εκπαίδευση δεν προσανατολίζεται προς αυτόν τον στόχο, η ιστορία ως μάθημα θα υπολείπεται. Σε ένα ευρύτερο επίπεδο η προς υλοποίηση δράση επιτρέπει τη μελέτη και ανάλυση της πολύπλευρης πραγματικότητας των χρήσεων και λειτουργιών του παρελθόντος στα σύγχρονα περιβάλλοντα των ψηφιακών τεχνολογιών και των οπτικοακουστικών μέσων και τη χρήση τους στην εκπαίδευση, προτείνοντας νέες διδακτικές προσεγγίσεις και εφαρμογή μεθόδων της μη τυπικής εκπαίδευσης στη μαθησιακή διαδικασία (π.χ. ψηφιακή αφήγηση). Από αυτήν την άποψη λοιπόν η προτεινόμενη ερευνητική δράση μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς όλων των εμπλεκομένων στη διδασκαλία της ιστορίας στη μέση εκπαίδευση.
Παράλληλα φαίνεται να υπάρχει αύξηση της παραγωγής άρθρων, μελετών, εγχειριδίων από μη ειδικούς, κυρίως τοπικούς λόγιους, με θεματολογία που αφορά την τοπική ιστοριογραφία και την ιστορία του χώρου που ζουν και δρουν. Η κακή γνώση ή η άγνοια της ιστορικής μεθοδολογίας, τεκμηρίωσης και συγγραφής, ουσιαστικά αποκλείει αυτά τα εγχειρίδια από τον επιστημονικό διάλογο, παρότι αρκετές φορές διασώζουν σημαντικά τεκμήρια και πληροφορίες που πιθανότατα να είχαν αφανιστεί στο χρόνο. Τεράστιος είναι ο όγκος παραγωγής τοπικών ιστοριών στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια. Επίσης εθελοντικές δράσεις από συλλογικότητες και φορείς, όπως η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης, το πρόγραμμα Προφορικής Ιστορίας στα Χανιά αλλά και εκπαιδευτικές δράσεις Τοπικής Ιστορίας στο εναλλακτικό πολιτιστικό εργαστήρι Κέρκυρας και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους της Αρκαδίας και της Εύβοιας, εμπλέκουν τις κοινότητες στη μάθηση, την εξοικείωση και συγκέντρωση, ακόμα και συγγραφή, της δικής τους ιστορίας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Ασδραχάς Σπύρος, «Ιστορική έρευνα και ιστορική παιδεία: πραγματικότητες και προοπτικές», Μνήμων, Αθήνα 1982.
Ασδραχάς Σπύρος, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1995.
Ασωνίτης Σπύρος, «Ιστορική τεκμηρίωση βάσει αφηγηματικών πηγών. Μια ολισθηρή διαδρομή»,Τεκμήριον, 3 (2001) 11-39.
Βαϊνά Μαρία, Θεωρητικό πλαίσιο διδακτικής της τοπικής ιστορίας για τον εικοστό αιώνα, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 1997.
Bernard Alain-Jean-Marie, Geneviève Joutard, Jean-Pierre Rioux (et alii), A la recherche du temps présent: Histoire orale et enseignement, CRDP, Amiens 1987.
BraudelFernand, Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β΄ της Ισπανίας, τόμοςΑ΄: Ο ρόλος του περίγυρου, μτφρ. Κλαίρη Μητσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1993 (1991¹). Τόμος Β΄: Συλλογικά πεπρωμένα, μτφρ. ΚλαίρηΜιτσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997. Τόμος Γ΄: Γεγονότα, πολιτική, άνθρωποι, μτφρ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1998.
Βώρος Φανούριος, «Τοπική Ιστορία», Εκπαιδευτικά 20 (1990), 33-41.
Βώρος Φανούριος, «Τοπική Ιστορία», Διάλογος 9 (1991), 27-39.
Γιαννόπουλος Γιάννης, «Η διδασκαλία της ιστορίας», Νέα Παιδεία, 42 (1987), σσ. 166-172.
Γιαννόπουλος Γιάννης, «Η τοπική ιστορία», στο Τοπική Ιστορία και Αρχεία. Πρακτικά Διημέρου (Σάμος, 26-27 Απριλίου 1991), Σάμος 1992, σσ. 17-41.
Γιαννόπουλος Γιάννης, Δοκίμια θεωρίας και διδακτικής της ιστορίας, εκδ. Βιβλιογονία, Αθήνα 997.
Γιωτοπούλου–Σισιλιάνου Έλλη, Η διδασκαλία της ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Αθήνα 1965.
Croix Alain – Guyvarc’h Didier (et alii), Guide de l’histoire locale, éd. du Seuil, Paris 1990.
DerruauMax, Ανθρωπογεωγραφία, μτφρ. Γ. Πρεβελάκης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987 (1991²).
Dewey J., Εμπειρία και Εκπαίδευση, μτφρ. Λ. Πολενάκης, Γλάρος, Αθήνα, χ.χ.
DosseFrançois, Η ιστορία σε ψίχουλα. Από τα Annales στην Νέα Ιστορία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1993.
Douch D., Local History and the Teacher, Redwood Press, London 1972.
Dymond D., Writing Local History, Sussex 1988.
DubyGeorges, Η ιστορία συνεχίζεται, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1995.
Frey K., Η μέθοδος project: μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και πράξη, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999.
Goubert Pierre, «Local History», Daedalus, c (1971), σσ. 113-127.
Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Η διδασκαλία της ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Διήμερο συζητήσεων, Αθήνα 9 και 10 Μαΐου 1986, Αθήνα εκδόσεις Γρηγόρη, 1988.
Hoskins W.G., Local History in England, Longman, London-New York 1984.
Zonabend Françoise, La mémoire longue. Temps et histoire au village, PUF, Paris 1980.
Καλαφάτη Ελένη, Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (1821-1929), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1988.
Ματσαγγούρας Η., Στρατηγικές διδασκαλίας, Gutenberg, 1997.
LeGoffJacques, PierreNora (επιμ.), Το έργο της ιστορίας, τ. 1-3, εκδ. Ράππας, Αθήνα 1981, 1983, 1988.
LeGoffJacques, Ιστορία και μνήμη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1998.
Le Roy Ladurie Emmanuel, Montaillou, village occitan de 1294 à 1324, Παρίσι 1975.
Λεοντσίνης Γεώργιος, Διδακτική της Ιστορίας. Γενική – Τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση, Αθήνα 1996.
Λεοντσίνης Γεώργιος, Ιστορία-Περιβάλλον και η διδακτική τους, Αθήνα 1999.
Leuillot Paul, «Histoire locale et politique de l’histoire», Annales E.S.C. (1974), σσ. 139-150.
Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Η πρόσληψη της τοπικής ιστοριογραφίας», Επιστημονική Συνάντηση στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, εκδ. Κ.Ν.Ε. – Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1994, σσ. 211-221.
Ντούλας Χαρίλαος, «Σχολικά βιβλία ιστορίας και τοπική ιστορία: η περίπτωση της Θεσσαλίας»,Σεμινάριο, 9 (1988), σσ. 88-107.
Page S.J., «Research methods and techniques-researching local history: methodological issues and computer-assisted analysis», Local History, 23, (1993), σσ. 20-30.
Παπαδημητρίου Βάσω, Περιβαλλοντική εκπαίδευση και σχολείο. Μία διαχρονική θεώρηση, έκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1998.
Parker J.C., «Local History and Genealogy in the Classroom. Without Cooperation between Teachers and Librarians, Research Assignments Risk Failure», The History Teacher, 23 (1989-90), σσ. 375-381.
Παππάς Θεόδωρος (επιμ.), Κέρκυρα. Εγχειρίδιο Τοπικής Ιστορίας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο – Δήμος Κερκυραίων, Αθήνα 2000
Rogers Alan, Approaches to Local History, ed. Longman, London and New York 1977² (1972¹).
RomanoRuggiero, Πού οδεύει η ιστορία; Αναζητήσεις της σύγχρονης ιστοριογραφίας, μτφρ. Χρ. Κουλούρη, Αλ. Κράους, Π. Μιχαηλάρης, Μ. Τραπεζανλίδου, Ευθ. Φαλίδου, E.M.N.E. – Μνήμων, Αθήνα 1988.
Samaran Charles, Encyclopédie de la pléiade, Ιστορία και μέθοδοί της, μτφρ. Ελ. Στεφανάκη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα τ. Α΄: 1979, τ. Β1 και Β2: 1981, τ. Γ΄: 1987, τ. Δ΄: 1980.
Σπυρόπουλος Ηλίας, «Η περιβαλλοντική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Ένας πρώτος απολογισμός»,Νεοελληνική Παιδεία, 7(1986), σσ. 72-84.
Σπυρόπουλος Ηλίας, «Η διδασκαλία αρχαιοελληνικών κειμένων από τοπικά ανθολόγια», Νεοελληνική Παιδεία, 25-26 (1992), σσ. 22-31.
Troux Albert, La Géographie et l’histoire locale, Baillière et fils, Paris 1972.
Φλογαΐτη Ευγενία, Περιβαλλοντική εκπαίδευση, Αθήνα 1993.
Χαρίτος Χαράλαμπος, «Από την τοπική ιστορία στην αυτογνωσία», Εκπαιδευτικά 12(1988), σσ. 92-98.
Χαρίτος Χαράλαμπος, Η τοπική ιστορία στο σχολείο, Βόλος 1999.
Χριστιάς Ιωάννης, Μελέτη περιβάλλοντος. Θέματα διδασκαλίας, εκδ. Φελέκη, Αθήνα 1985.
Χριστιάς Ιωάννης, Από την πατριδογνωσία στη μελέτη περιβάλλοντος, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1998.
Χρυσαφίδης Κ., Βιωματική-Επικοινωνιακή Διδασκαλία: η εισαγωγή της μεθόδου project στο σχολείο,Gutenberg, Αθήνα 2000.